De wintertijd is een goed moment voor een tocht naar Franeker met de trein of de auto. Deze oude Universiteitsstad tussen 1585 en 1811, haar fraaie museum Wartena aan de Voorstraat en uiteraard het Planetarium zijn meer dan de moeite waard.
Vanaf 2003 is er vanuit het Planetarium gewerkt aan de erkenning tot werelderfgoed door World Heritage Commitee van de Unesco.
Eindelijk viel op de bijeenkomst in Ryad op 19 september 2023 het positieve besluit voor dit bijzondere fenomeen van “uitzonderlijke en universele waarde en vindingrijkheid”. Vanaf dat moment kon het feest losbarsten.
De betekenis van Eise Eisinga was al veel eerder ontdekt in de Canon van Nederland in 2006
(de Verlichting in Nederland, pag. 58-59 en de Patriotten/crisis in de Republiek, pag.60-61). Afgezien van de oude biografie van Jacobus Scheltema uit 1818 verscheen in 2015 het boek over Eisinga van de wetenschapshistoricus Arjen Dijkstra , toen directeur van het Universiteitsmuseum in Groningen. Zijn studie: De Hemelbouwer (Noordboek 200 pag.) en zijn lezing bij onze Boekhandel Boomker (april 2022 ) vormen een goed beeld van de triomftocht van Eisinga. Eisinga’s roem werd nog completer door het lijvige boekwerk van Sandra Langereis: De Machineman (De Bezige Bij 2024, 368 pag.)
Wie was die Eisinga (1744-1828) die ooit in zijn planetarium met verbluffende precisie de werking van het heelal had nagebootst? Hij werd geboren in Dronrijp, kreeg naast de lagere school lessen in rekenen en wiskunde en had al vroeg in zijn leven grote interesse voor sterrenkunde en astronomie. Die vakken waren voor deze jonge man zoiets als een hobby.
Hij groeide op als wolkammer bij zijn vader in het bedrijf. De wolkammer bewerkte de schapenwol waarvan wolgaren werd gemaakt.
In 1768 vertrok Eisinga naar Franeker en ontwikkelde zich tot een goede zakenman met een groot bedrijf met een groot aantal werknemers.
Vanaf z’n 30ste begon hij in de woon- en slaapkamer met het bouwen van een gigantisch bouwsel van gewichten en tandwielen. Hij werkte zo’n 6 jaar in zijn vrije tijd tot het 1781 met de hulp van zijn vader en andere vakmensen gereedkwam. 4
Tot in onze tijd is dit mechanisch werkend model van het zonnestelsel, van het universum, met planeten als Mars, Jupiter en Venus enzovoort iets waarnaar je betoverd blijft kijken. Uranus werd pas ontdekt na de voltooiing van het planetarium.
Minstens even spannend is voor mij ook altijd weer de zolderkamer, de aandrijfinstallatie van schijven, gewichten en tandraderen, die het hele model aandrijven. 4
Misschien als een bijzonderheid is het van belang te weten dat dominee Eelco Alta in 1774 voorspelde dat de aarde zou vergaan en dat het einde der tijden ging aanbreken zoals de Bijbel al had voorspeld. Zijn preken en publicatie zorgden voor nogal wat onrust vanwege die naderende apocalyps. Het is zeker zo, dat Eisinga’s werk ertoe bijdroeg die geruchten van Alta te ontkrachten.
Na de erkenning tot werelderfgoed ontstond, zoals te verwachten was, een grote stroom van bezoekers voor het Planetarium. Door de beide genoemde publicaties ontstond eveneens een grote aandacht voor de maatschappelijke betekenis van Eisinga en de grotere context van zijn werk in de periode van Verlichting en de Patriotten.
Eisinga stond in zijn tijd duidelijk aan de kant van de Patriotten. Hij was een man met een goed maatschappelijk politiek inzicht. Dat ging zo ver dat hij moest vluchten toen Franeker werd ingenomen en hij zich in Gronau over de grens vestigde en ging dus in ballingschap.
Hij moest zelfs een gevangenisstraf accepteren na zijn terugkeer in 1790/1791 naar Visvliet in de provincie Groningen. De periode van de Bataafse republiek en de strijd tussen de conservatieve Orangisten en de vooruitstrevende Patriotten had was voor Eisinga bijzonder moeilijk.
Verbanning, vonnis, 380 dagen gevangenis waren de forse gevolgen voor hem. Maar na dat alles bleef hij zich inzetten voor betere tijden.
Kort voor zijn overlijden was het bekende portret van Eisinga van Willem Bartel van de Kooi ontstaan. In de gezegende leeftijd van 84 jaren overleed hij in 1828.
Een decennium eerder werd hij gerehabiliteerd, kwam Wilhelm I op bezoek, werd het planetarium door het Rijk gekocht en kreeg men steun voor het onderhoud..
Voor mij persoonlijk is het blauw houten plafond rond het zonnestelsel en de omloop der tijden nog altijd heel fascinerend net zoals het pand zelf met de zonnewijzer. Alweer een flinke tijd geleden werd het er naast gelegen pand opgekocht. In de Brasserie is nu de ingang gevestigd, waar men ook pannenkoeken kan nuttigen genoemd naar planeten als Mars, Pluto of Neptunus.
Ooit sprak de voorzitter van de Stichting Werelderfgoed Nederland de fraaie woorden : Op die plek kun je…” de tijdloze schoonheid van kennis , verbeelding en de drang om te begrijpen bewonderen”
Karel Hupperetz
Commenti